De Latijnse School aan de Lokhorststraat is het grootste pand van Diogenes en tevens het enige pand dat geen woonfunctie heeft. Het gebouw heeft sinds lange tijd een kantoorfunctie.

 

Connecties met de graaf

 

Al sinds de veertiende eeuw of misschien nog eerder bestond er in Leiden een Latijnse School. Die school was bestemd voor jongens uit de betere standen die voorbereid werden op intellectuele en kerkelijke functies. De school in Leiden moet al voor 1324 zijn ontstaan. In dat jaar benoemde Graaf Willem III van Holland namelijk de schoolmeester Andries tot secretaris van zijn dochter Margaretha, die toen trouwde met Lodewijk van Beieren. In zijn plaats stelde hij een zekere Nicolaas aan om les te geven aan de Latijnse school in Leiden.

Het is niet bekend waar de school oorspronkelijk gevestigd was, maar dit zal zeker dichtbij de Pieterskerk en het grafelijke hof (het Gravensteen) zijn geweest. In 1431 verhuisde de school naar een gebouw aan de Lokhorststraat. Dat gebouw werd steeds bouwvalliger en was bovendien nog voorzien van een rieten kap, wat vanwege het brandgevaar niet langer was toegestaan.

 

Nieuwbouw in 1599

 

In 1598 besloot het stadsbestuur tot de bouw van een nieuw gebouw op dezelfde plaats: op de hoek van de Lokhorststraat en de naar de school genoemde Schoolsteeg. De nieuwbouw werd ontworpen door de stadsmetselaar Jacob Dircxz den Dubbelden en de stadssteenhouwer Claes Cornelisz van Es. Zij hadden enkele jaren eerder een aandeel gehad in het ontwerp van de nieuwe gevel van het Stadhuis. Voor de Latijnse School ontwierpen zij een voorgevel in de toen moderne renaissancestijl, versierd met zandstenen blokken en banden.

Hun oorspronkelijke plan werd in 1599 nog iets gewijzigd: naast het eigenlijke gebouw werd een gang met een aangrenzend trappenhuis gebouwd om de lokalen op de verdieping beter bereikbaar te maken. Er was ruimte voor die uitbreiding omdat de oude rectorswoning naast het schoolgebouw gesloopt werd. De rector verhuisde met zijn inwonende leerlingen naar een gebouw om de hoek, aan de Pieterskerkgracht.

In 1651 werd vanwege het groeiende aantal leerlingen achter het schoolgebouw een extra lokaal gebouwd. Dat gebeurde onder leiding van de toenmalige stadsarchitect Arent van ‘s-Gravesande.

 

Een beroemde leerling

 

Een van de leerlingen van de school was Rembrandt van Rijn. Hij bezocht de school van circa 1614 tot 1620. Uit zijn schilderijen valt op te maken dat hij op de school het nodige heeft opgestoken over de geschiedenis en de klassieke oudheid. Na zijn schooltijd werd hij in 1620 als veertienjarige jongen ingeschreven als student bij de letterenfaculteit van de Leidse universiteit. Twee jaar later ging hij zich helemaal toeleggen op het schilderen.

 

De school en de rectorswoning

 

Dit is een tekening van de Latijnse School uit 1788, gemaakt door de Leidse steenhouwer en tekenaar Jacob Timmermans (1751-1829).
Opvallend is de hoogte-breedteverhouding van de gevel. Timmermans laat een verhouding van 0,98:1 zien, terwijl de verhouding in werkelijkheid 1,36:1 is. Voor het overige staat Timmermans erom bekend dat hij de gebouwen die hij tekende redelijk nauwkeurig weergaf.

Een andere tekening van Jacob Timmermans uit hetzelfde jaar toont de eerder genoemde rectorswoning van de Latijnse School, om de hoek aan de Pieterskerkgracht.

Op deze uitsnede van de kadastrale kaart uit 1832 wordt de Latijnse School met A aangeduid en de rectorswoning met B. Het voorplein van de rectorswoning (het lichtere vlak bij perceel B) was afgesloten met de muur en het poortje die te zien zijn op de vorige tekening.
Het in 1651 gebouwde lokaal achter de school heeft op de kaart het perceelnummer 893bis gekregen. Het was in 1828 in gebruik genomen als lokaal voor het ijken van maten en gewichten.
De letters C, D en E geven de plaats van de huidige Diogenes-woningen Lokhorststraat 18, 20 en 22 aan.

Gymnasium, HBS en MSG

 

Dit is een fragment van de kaart van Leiden van W.J. van Campen uit 1850. De Latijnse School was in 1838 omgedoopt tot gymnasium. Het bouwdeel uit 1651 achter de school dat op de kaart uit 1832 als apart perceel werd weergegeven was in 1846 bij de school getrokken en verhoogd met een verdieping en een kap. De functie van ijklokaal werd overgenomen door een nieuwe uitbreiding achter de school: ‘Den IJk’.

In 1865 besloot de gemeenteraad de oude rectorswoning af te breken en op die plaats een nieuwe jongens-HBS te laten bouwen. Het ontwerp werd gemaakt door de architect Jan Willem Schaap.
Op deze tekening, die alleen de begane grond laat zien, staat het nieuwe gebouw aan de Pieterskerkgracht onderaan en de oude Latijnse School bovenaan. Het middengedeelte van het terrein en de twee achterste lokalen van het gymnasium werden ook bestemd voor de HBS.

De nieuwe situatie werd weergegeven op de stadsplattegrond die H.L.A. van Campen, een zoon van W.J. van Campen, in 1879 in opdracht van het stadsbestuur maakte.

In 1899 maakte H.L.A. van Campen een nieuwe stadsplattegrond. Het gymnasium was in 1883 verhuisd naar een nieuw gebouw aan de Doezastraat. De oude Latijnse School kwam toen ook beschikbaar voor de jongens-HBS.
De HBS was echter niet de enige gebruiker. Het genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix (MSG) was in 1785 in Leiden opgericht met als doel onderwijs in de wiskunde en de techniek te geven aan jongens uit alle bevolkingslagen. Vrijwel vanaf het begin werden de Latijnse school en de rectorswoning gebruikt voor het geven van de avondlessen. Na de bouw van de HBSop de plaats van de rectorswoning werd ook het nieuwe gebouw daarvoor gebruikt.

Deze foto van de voorgevel van de Latijnse School is rond 1900 gemaakt. Te zien is dat de ramen op de begane grond en de eerste verdieping vervangen zijn door negentiende-eeuwse schuifvensters. De ramen daarboven hebben de oorspronkelijke kruisvensters behouden.

In de tijd toen MSG het gebouw in gebruik had, woonde de conciërge op de eerste verdieping aan de voorkant.

In 1915 verhuisde de HBS naar een nieuw gebouw aan de Burggravenlaan. Het hele gebouw aan de Pieterskerkgracht kwam toen beschikbaar voor MSG. Vanaf 1951 werd daar ook dagonderwijs gegeven.
In 1966 betrok MSG een nieuw gebouw aan de Dieperpoellaan. Het oude gebouw werd in 1969 gesloopt.

Er werd jarenlang geen behoorlijk onderhoud aan de Latijnse School gepleegd. Toen na het vertrek van MSG in 1966 het gebouw leeg kwam te staan en vervolgens de bebouwing aan de Pieterskerkgracht werd gesloopt, ging het nog harder achteruit. Op deze foto uit 1970 is te zien dat het gebouw er toen troosteloos uitzag.

Overgenomen en gerestaureerd door Diogenes

 

Het lukte de gemeente lange tijd niet om een geschikte nieuwe bestemming te vinden. Na de oprichting van Diogenes in 1973 rees wel de vraag of de stichting na Lokhorststraat 18-22 ook de Latijnse School voor haar rekening zou kunnen nemen. De financiering was echter een groot knelpunt. Wel vroeg Diogenes in 1977 aan de architect Jan Walraad om een restauratieplan met een kostenraming voor te bereiden.

Uiteindelijk lukte het in 1980 Diogenes en de gemeente om het eens te worden over de aankoop en de restauratie. Bij die gesprekken was ook de beoogde huurder, de Leidse schooladviesdienst, betrokken.

 

De restauratie vond plaats in de jaren 1980-1982. Op de twee bovenste foto’s de zijkant van het gebouw in 1977, op de onderste foto de situatie in 2022 (foto’s architectenbureau Walraad; bewerking E.J. Nusselder).
Bij de restauratie van de voorgevel werden de bestaande raamindelingen met negentiende-eeuwse vensters onderaan en kruisvensters daarboven gehandhaafd

Na de schooladviesdienst werd het gebouw verhuurd aan een uitgeverij. Sinds 2010 is het de hoofdvestiging van een ict-bedrijf, IntelliMagic.